Czynność prawna bez podstawy prawnej to czynność dokonana w sferze prawnej, która nie opiera się na żadnym przepisie prawa lub nie spełnia przewidzianych przez prawo wymogów. Czynności takie nie posiadają skutków prawnych, a co za tym idzie, są traktowane jako nieważne. Warto zaznaczyć, że czynność prawna bez podstawy prawnej różni się od czynności prawnej nieważnej, która może być uznana za nieważną wskutek istnienia wady lub braku jednego z jej elementów (np. brak zgody stron, niezdolność do czynności prawnych lub niezgodność z prawem). W praktyce prawniczej, czynność prawna bez podstawy prawnej może prowadzić do konieczności anulowania bądź unieważnienia czynności, a w konsekwencji do powstania roszczeń odszkodowawczych, restytucyjnych czy też uchylenia postanowienia sądowego.

Przykład zastosowania w postępowaniu upadłościowym:

Przykładem czynności prawnej bez podstawy prawnej może być sytuacja, w której syndyk masy upadłości w ramach postępowania upadłościowego sprzedaje majątek upadłego dłużnika, nie mając ku temu pełnomocnictwa, które wynikałoby z przepisów prawa upadłościowego. W takim przypadku czynność ta będzie pozbawiona skutków prawnych, a nabywca majątku może nie uzyskać prawa własności. W konsekwencji może to doprowadzić do konieczności unieważnienia transakcji i powstania roszczeń wobec syndyka lub innych podmiotów zaistniałej sytuacji.

Przykład zastosowania w postępowaniu egzekucyjnym:

W trakcie egzekucji komorniczej, czynność prawna bez podstawy prawnej może być związana z nieprawidłowym zajęciem środków na rachunku bankowym dłużnika przez komornika. Jeśli komornik zajął środki na rachunku dłużnika, nie mając tytułu wykonawczego, na podstawie którego mógłby prowadzić egzekucję, zajęcie takie będzie pozbawione podstawy prawnej. W efekcie dłużnik może żądać uchylenia zajęcia środków oraz złożyć skargę na działania komornika.

W przypadku pomocy prawnej w toku egzekucji komorniczej czynność prawna bez podstawy prawnej może się pojawić na przykład, gdy pełnomocnik dłużnika, nieposiadający odpowiedniego upoważnienia, próbuje zaskarżyć działania komornika. W sytuacji, gdy pełnomocnik nie posiada ważnego pełnomocnictwa udzielonego przez dłużnika, wszelkie czynności podejmowane przez niego w ramach procesu sądowego będą pozbawione skutków prawnych, a postępowanie może zostać umorzone z uwagi na brak podstawy prawnej do prowadzenia tego rodzaju sprawy przez nieuprawnioną osobę. Innym przykładem czynności prawnej bez podstawy prawnej w kontekście postępowania oddłużeniowego może być sytuacja, w której dłużnik występuje o przeprowadzenie postępowania oddłużeniowego, nie spełniając wymogów określonych przez prawo. Jeżeli dłużnik nie jest konsumentem, a jedynie dłużnikiem prowadzącym działalność gospodarczą, wniosek o przeprowadzenie postępowania oddłużeniowego nie będzie miał podstawy prawnej, a sąd nie zgodzi się na przeprowadzenie takiego postępowania. W praktyce ważne jest zatem, aby strony postępowania – zarówno dłużnicy, jak i wierzyciele – dokładnie analizowali swoje możliwości i działania w oparciu o obowiązujące przepisy prawa. Czynności prawne bez podstawy prawnej mogą prowadzić do opóźnień w realizacji celów, strat finansowych, a także odpowiedzialności karnej czy cywilnej osób działających wbrew przepisom.

Podsumowując, czynność prawna bez podstawy prawnej to taka czynność, która jest dokonana wbrew obowiązującym przepisom prawa lub bez spełnienia wymogów prawnych, co skutkuje brakiem skutków prawnych oraz nieważnością takiej czynności. W przypadku postępowania upadłościowego, oddłużeniowego lub egzekucji komorniczej, czynności prawne bez podstawy prawnej mogą prowadzić do konieczności anulowania lub unieważnienia czynności, powstania roszczeń odszkodowawczych lub restytucyjnych, a także odpowiedzialności osób działających wbrew przepisom.